12.03.2021 Nadużycie prawa przez organy podatkowe a kontrola sprawowana przez sądy administracyjne

Od kilku lat widoczna jest naganna praktyka masowego, „profilaktycznego” wszczynania postępowań karnoskarbowych wszędzie tam, gdzie istnieje ryzyko przedawnienia zobowiązania podatkowego.

Enodo

Ma to miejsce szczególnie w sprawach, w których postępowanie karne skarbowe zostało wszczęte tuż przed upływem ustawowego terminu przedawnienia, a następnie w sprawie karnej skarbowej nie dochodzi do podjęcia jakichkolwiek czynności mających na celu ustalenie czy przestępstwo skarbowe zostało rzeczywiście popełnione. W takich sytuacjach jest bardzo widoczne, że z perspektywy organu podatkowego istotne było wyłącznie formalne dopełnienie czynności tylko po to, by pozwolić opieszale działającym organom podatkowym na pełne wyegzekwowanie podatku.

Dane potwierdzają negatywne zjawisko

Skalę zjawiska pokazuje raport dotyczący instrumentalnego wszczynania postępowań karnych skarbowych w trakcie postępowań kontrolnych i podatkowych z grudnia 2019 r., przygotowany we współpracy m.in. z Helsińską Fundacją Praw Człowieka oraz Ośrodkiem Studiów Fiskalnych UMK w Toruniu.[1] Autorzy raportu wskazują, że analiza zebranego w drodze dostępu do informacji publicznej materiału doprowadziła do wniosku,
że organy skarbowe bardzo rzadko wszczynają postępowania karne skarbowe przed zakończeniem postępowania jeżeli nie występuje zagrożenie przedawnieniem. Natomiast postępowania karne skarbowe są wszczynane przed zakończeniem postępowania wymiarowego niemalże wyłącznie wtedy, kiedy zobowiązanie podatkowe „zagrożone jest przedawnieniem”.

Zgodnie z danymi zebranymi przez autorów raportu:

  • postępowania kontrolne, w trakcie których doszło do wszczęcia postępowania karnego w 91% przypadków to postępowania mające za przedmiot zobowiązania podatkowe przedawniające się z końcem danego roku;
  • ponad 70% postępowań karnych skarbowych wszczętych w ostatnim roku biegu terminu przedawnienia zobowiązań podatkowych, zostało wszczętych w ostatnim kwartale tego roku.

Kontrola sprawowana przez sądy administracyjne

Dane zawarte w przywołanym raporcie ukazują znaczną skalę zjawiska instrumentalnego wykorzystywania mechanizmu pozwalającego na zawieszenie biegu terminu przedawnienia. Jak natomiast na ten temat wypowiadają się sądy administracyjne, kiedy przyjdzie do rozpoznania sprawy o takim ciężarze gatunkowym? Zdecydowana większość składów orzekających sądów administracyjnych udziela ochrony podatnikom, kwestionując sposób działania organów podatkowych. Takie podejście jest pokłosiem trzech korzystnych wyroków NSA wydanych w ostatnim czasie, w których zajęto stanowisko, że „koncepcja, zgodnie z którą sąd administracyjny może kontrolować wszczęcie i przebieg postępowania karnoskarbowego może budzić uzasadnione wątpliwości. Jednakże możliwe i konieczne jest kontrolowanie przez sąd administracyjny, czy organ podatkowy nie odwołał się do wszczęcia postępowania karnoskarbowego w sposób stanowiący nadużycie prawa. Innymi słowy sąd administracyjny może kontrolować, czy nie doszło do instrumentalnego wykorzystywania art. 70 § 6 pkt 1 tej Ordynacji podatkowej ze względu na wszystkie okoliczności sprawy podatkowej, a w szczególności w sytuacji, gdy wykorzystanie tego przepisu związane jest z naruszeniem zasady zaufania do organów podatkowych (art. 121 o.p.), czy wywodzonej z prawa unijnego oraz art. 2 Konstytucji RP zasady uzasadnionych oczekiwań. (…)”.[2]

Wskazano również, że sąd administracyjny posiada narzędzie, które umożliwia zweryfikowanie wystąpienia nadużycia prawa w związku z instrumentalnym wykorzystaniem przepisów Ordynacji podatkowej. Jest nią wyrażona w art. 121 Ordynacji podatkowej zasada działania w zaufaniu do organów podatkowych. W ocenie NSA art. 70 § 6 pkt 1 Ordynacji podatkowej nie może być tak odczytywany, że stanowi on podstawę do zawieszenia biegu terminu przedawnienia zobowiązania podatkowego w związku z każdym wszczęciem postępowania karnoskarbowego, jeżeli odwołanie się do wszczęcia postępowania karnoskarbowego, ze względu na okoliczności sprawy podatkowej, nastąpiło z przekroczeniem zasady zaufania do organów podatkowych, o której mowa w art. 121 Ordynacji podatkowej.

Tym samym NSA potwierdził, że sąd administracyjny jest uprawniony do zbadania, czy w danej sprawie wystąpił skutek w postaci zawieszenia biegu terminu przedawnienia w związku z wszczęciem postępowania karnego skarbowego. W konsekwencji nie jest dopuszczalne przyjmowanie automatyzmu w tym zakresie, który wywołuje korzystne skutki dla Skarbu Państwa (w postaci zawieszenia biegu przedawnienia) i jednocześnie – niekorzystne skutki dla podatnika, który ma prawo oczekiwać, że po upływie terminu przedawnienia jego zobowiązanie podatkowe wygaśnie.

Zdarzają się zdania odmienne

Niestety, ale część składów orzekających sądów administracyjnych uważa, że sądy administracyjne nie powinny zajmować się tym zagadnieniem, albowiem pozostaje to poza kognicją sądu administracyjnego. Natomiast ewentualne wątpliwości natury konstytucyjnej powinny zostać wyjaśnione w ramach zainicjowanego przez Rzecznika Praw Obywatelskich postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym w sprawie o sygn. akt K 31/14[3]. Stanowisko tej wąskiej grupy składów sądów administracyjnych nie jest zrozumiałe. Strona postępowania przed sądem administracyjnym nie może być pozbawiona możliwości skontrolowania, czy art. 70 § 6 pkt 1 OP, nie został zastosowany z nadużyciem prawa. Jednym z kluczowych elementów dochodzenia przez podatnika swych praw przed sądem administracyjnym jest bowiem możliwość skutecznego podnoszenia zarzutu przedawnienia zobowiązania podatkowego. Jest to argument, który musi zostać zweryfikowany, ponieważ zaistnienie przedawnienia powoduje wygaśnięcie zobowiązania podatkowego i konieczność umorzenia postępowania podatkowego. Takie podejście w sposób istotny ogranicza stronie jej konstytucyjne prawo do sądu.

Poprzestanie jednak na przyjęciu, że badanie kwestii nadużycia prawa w związku z doprowadzeniem do wszczęcia postępowania karnego skarbowego wyłącznie w celu zawieszenia biegu terminu przedawnienia pozostaje poza kognicją sądu administracyjnego sprawia, że pewien zakres działalności administracji skarbowej pozostaje poza kontrolą sądu administracyjnego oraz poza kontrolą jakiegokolwiek innego sądu w Rzeczypospolitej Polskiej. Założenie o braku kognicji sądów administracyjnych prowadzi w tym zakresie do istotnego ograniczenia prawa do sądu. Nie do pogodzenia z zasadą państwa prawa wyrażoną w art. 2 Konstytucji RP jest sytuacja, gdy nadużycie prawa przez organy państwa powodowałoby konsekwencje korzystne dla państwa, a niekorzystne dla podatnika. 

Należy zwrócić uwagę, że wszczęcie postępowania w sprawie karnej skarbowej ma podwójny skutek. Pierwszy i podstawowy, to zainicjowanie postępowania karnego skarbowego. Drugi, to wstrzymanie biegu przedawnienia zobowiązania podatkowego w sprawie podatkowej. Tym samym, sąd administracyjny kontrolując ewentualne nadużycie wszczęcia postępowania karnego skarbowego w zakresie (i tylko w zakresie) skutku podatkowego takiego zdarzenia nie wykracza poza swoją kognicję. W takim przypadku sąd administracyjny sprawuje kontrolę działalności administracji publicznej pod względem zgodności z prawem oraz nie dopuszcza, aby wystąpienie drugiego skutku pozostawało poza kontrolą jakiegokolwiek sądu.

Z tego względu teza o konieczności sądowej kontroli działalności organów podatkowych, które działają na styku postępowania karnego skarbowego, o ile te działania wywołują skutki w sferze podatkowej, wydaje się być godna akceptacji. Można zakładać, że objęcie kontrolą sądowo-administracyjną zasadności wszczęcia postępowania karnego skarbowego spowoduje radykalną zmianę powyższych statystyk dotyczących „koincydencji” wszczynania postępowań karnych skarbowych i zbliżającego się upływu terminu przedawnienia. Uprawnione jest twierdzenie, że o tak poważnej skali nadużyć, jaka wynika z przeprowadzonych dotąd badań decydowało między innymi to, że organy podatkowe nie czuły się ograniczane zewnętrzną kontrolą w tym zakresie. Tymczasem taka zewnętrzna kontrola sprawowana przez sądy administracyjne w realiach stosunków Państwo-Obywatel jest konieczna.

Podsumowanie

Trudno w demokratycznym państwie prawnym byłoby zaakceptować sytuacje,  kiedy organ administracyjny podejmuje pewne działania, które - tak czy inaczej - wywrą niekorzystne dla jednostki skutki prawne w przypadku, gdy nie istnieje jakakolwiek sądowa kontrola takich działań, a więc działania te nie będą mogły być w określony sposób „pozbawione mocy prawnej”. Zgłaszana przez organy podatkowe (i niektóre składy sądów administracyjnych) teza o braku kognicji sądów administracyjnych w tym zakresie, prowadzi właśnie do skutku, że pewne działania administracji publicznej podejmowane wobec jednostki pozostają poza kontrolą sądową. Wniosek ten jest nie do zaakceptowania z perspektywy systemowej.

Stanowisko przyjęte przez NSA oraz pozostałą część składów orzekających wojewódzkich sądów administracyjnych zasługuje na pełne uznanie i aprobatę. Sąd administracyjny powinien przeciwdziałać nadużywaniu prawa przez organy administracji publicznej, w tym przez organy podatkowe. W obecnej rzeczywistości jest to o tyle istotne, że w odczuciu społecznym tego typu działania przywracają obywatelom wiarę w wymiar sprawiedliwości oraz pokazują, do czego w istocie władza sądownicza, a w tym przypadku pion sądownictwa administracyjnego, została ustanowiona. Rolą sądów administracyjnych jest sprawowanie wymiaru sprawiedliwości, w szczególności poprzez kontrolę działalności administracji publicznej pod względem zgodności z prawem. Dlatego sąd administracyjny nie powinien uchylać się od zbadania sprawy podatkowej w jej całokształcie. Należy pamiętać, że podatnicy mają określone prawa, które powinny być przestrzegane. W przypadku, kiedy organ podatkowy nadużywa prawa, podatnicy powinni móc uzyskać ochronę prawną udzieloną im przez sąd administracyjny, aby realizacja ich praw była rzeczywista. 

[1] https://gww.pl/media/publications/pdfs/Raport-podsumowuj%C4%85cy-KKS-GWW.pdf

[2] Wyroki NSA z dnia 30 lipca 2020 r., sygn. akt I FSK 128/20 i I FSK 42/20 oraz z dnia 5 listopada 2020 r. sygn. akt I FSK 1062/20.

[3] Wniosek o zbadanie konstytucyjności przepisów m.in. Ordynacji podatkowej został złożony jeszcze w 2014 roku przez poprzedniczkę Adama Bodnara tj. Irenę Lipowicz oraz do chwili obecnej sprawa nie została rozpoznana.

Andrzej Wapowski, Radca prawny, Senior Associate w ENODO Advisors.

Pozostałe aktualności

05.04.2024

Lider i 4 rekomendacje: ENODO Advisors w rankingu firm doradztwa podatkowego

Świętujemy sukces w tegorocznym rankingu firm doradztwa podatkowego Rzeczpospolita! Jesteśmy dumni, że w zespole ENODO Advisors mamy najlepszych specjalistów w Polsce w najważniejszych dziedzinach prawa podatkowego.

Enodo
12.12.2023

Wdrażaj KSeF z ENODO #10. Odbiór faktury w KSeF – na co zwrócić uwagę?

W poprzednim artykule z cyklu: „Wdrażaj KSeF z Enodo” opisaliśmy zagadnienia związane z wystawianiem faktury w KSeF. Dzisiaj spojrzymy na tę kwestię z perspektywy drugiej strony transakcji – nabywcy i analizujemy najważniejsze aspekty związane z odbiorem faktury w KSeF.

Enodo
05.12.2023

Wdrażaj KSeF z ENODO #9. Wystawianie faktury w KSeF – na co zwrócić uwagę?

W poprzednim artykule pisaliśmy o korektach zmniejszających VAT. Dzisiaj przedstawimy najważniejsze kwestie związane z wystawianiem faktur, takie jak data dokumentu, jego wizualizacja oraz wprowadzenie kodu QR weryfikującego e-faktury. Odpowiemy również na pytanie, czy warto uzupełniać wszystkie fakultatywne pola struktury logicznej faktury.

Enodo
07.11.2023

Wdrażaj KSeF z ENODO #5. Ustawa o obowiązkowym KSeF – jakie zmiany weszły już w życie?

Rewolucyjne przepisy ustawy o VAT[1] wprowadzające obowiązkowy KSeF wejdą w życie od 1 lipca 2024 r. Warto jednak zwrócić uwagę, że pewne mniejsze zmiany zaczęły obowiązywać już 1 września 2023. Przyjrzymy się im w ramach tej części naszego cyklu „Wdrażaj KSeF z ENODO”.

Enodo
08.03.2023

Korekta cen transferowych nie zawsze poza VAT (cz. 2)

W poprzednim artykule sygnalizowaliśmy niejednolite stanowisko organów podatkowych w kwestii oceny skutków podatkowych na gruncie VAT, wynikających z płatności wyrównawczych pomiędzy podmiotami powiązanymi, dostosowujących poziom rentowności do poziomu rynkowego. Źródłem problemu są niejasne przesłanki opodatkowania takich płatności. Dzisiaj przedstawiamy kolejne rozstrzygnięcie dotyczące korekty dochodowości – odmienne jednak od tego, które opisywaliśmy tydzień temu.

Enodo
09.01.2023

KSeF 2024: czas na analizę merytoryczną schemy nowej faktury!

1 grudnia 2022 r. został opublikowany projekt ustawy wprowadzającej obligatoryjny Krajowy System e-Faktur (KSeF) z dniem 1 stycznia 2024 r. (o publikacji projektu ustawy pisaliśmy już tutaj i tutaj). Od 1 stycznia 2022 r. KSeF funkcjonuje już jako opcja fakultatywna, umożliwiająca podatnikom testowanie nowego rozwiązania. Nowa formuła z jednej strony polega na łączeniu się z centralną bazą MF za pomocą interfejsowego oprogramowania, co w praktyce będzie wiązało się z koniecznością integracji używanego systemu księgowego z KSeF. Z drugiej zaś strony wprowadzony zostaje nowy format faktury (ustrukturyzowanej).

Enodo
01.12.2022

KSeF 2024: uwaga na sankcje!

Na stronie Rządowego Centrum Legislacyjnego został opublikowany projekt ustawy dotyczący obligatoryjnego korzystania z Krajowego Systemu e-Faktur. Rozpoczynamy cykl artykułów, w których szczegółowo omówimy kwestie wynikające z projektu. Na ten moment chcielibyśmy zwrócić Państwa uwagę na sankcje związane z niewdrożeniem lub nieprawidłowym korzystaniem z KSeF przez podatników VAT.

Enodo
18.11.2022

MF uwzględniło nasze postulaty w Objaśnieniach podatkowych dotyczących grup VAT

Ministerstwo Finansów opublikowało długo oczekiwane Objaśnienia podatkowe w zakresie grup VAT. Projekt tego dokumentu nie rozwiązywał ówczesnych problemów, a na dodatek przyniósł kolejne wątpliwości (częściowo pisaliśmy o nich tutaj). Wydanie finalnej wersji Objaśnień zostało poprzedzone konsultacjami podatkowymi, w których wzięliśmy udział. Z satysfakcją informujemy, że wiele ze zgłoszonych przez nas w tej procedurze uwag zostało uwzględnionych. W artykule omawiamy najważniejsze z nich.

Enodo
14.11.2022

Rozliczenia w ramach konsorcjum nie podlegają opodatkowaniu VAT

Jak sygnalizowaliśmy w naszym poprzednim artykule [link], stanowisko organów podatkowych w kwestii oceny skutków podatkowych wynikających z przepływów finansowych pomiędzy konsorcjantami, w związku z realizacją wspólnego przedsięwzięcia, jest niejednolite. Dzisiaj przestawiamy rozstrzygnięcie odmienne od tego, które opisywaliśmy tydzień temu, mimo że podjęte na gruncie zbliżonych okoliczności faktycznych.

Enodo
19.10.2022

Czy uchwała NSA rozwiąże problemy interpretacyjne dotyczące stosowania przepisów zawieszających terminy przewidziane w art. 15zzr ustawy covidowej?

W jednym z niedawnych wpisów na naszym blogu poruszaliśmy kwestię możliwego zawieszenia biegu terminów przedawnienia zobowiązań podatkowych wskutek zastosowania art. 15zzr ustawy covidowej. Okazuje się, że to zagadnienie może doczekać się rozstrzygnięcia na poziomie poszerzonego składu Naczelnego Sądu Administracyjnego.

Enodo
20.06.2022

Związek usługi budowlanej z nieruchomością a miejsce opodatkowania VAT

W naszym ostatnim artykule zasygnalizowaliśmy trudności związane z ustaleniem miejsca świadczenia usług. Dzisiaj przedstawiamy praktyczne wskazówki pomocne w ustaleniu związku usługi z nieruchomością, a w konsekwencji miejsca opodatkowania VAT.

Enodo
14.04.2022

TSUE: korzystna interpretacja pojęcia stałego miejsca prowadzenia działalności gospodarczej dla potrzeb VAT

Wydane kilka dni temu orzeczenie TSUE[1] może być bardzo ważne dla praktyki podatkowej w zakresie VAT w Polsce. Dotyczyło ono bowiem wysoce spornej kwestii: jak należy właściwie interpretować dla potrzeb VAT pojęcie stałego miejsca prowadzenia działalności gospodarczej.

Enodo
04.02.2022

Ulepszania Polskiego Ładu ciąg dalszy. Sejm uchwalił nowelizację ustawy o PIT

Uchwalona 27 stycznia br. nowelizacja[1] przewiduje m.in. wdrożenie mechanizmu zaniechania poboru zaliczek w podatku dochodowym od osób fizycznych znanego już z budzącego wiele kontrowersji rozporządzenia Ministra Finansów z dnia 7 stycznia 2022 r.  Czy ustawa ostatecznie zniweluje wątpliwości powstające u płatników rozliczających wynagrodzenia swoich pracowników?

Enodo
29.12.2021

Interpretacja ogólna MF: zwolnienie jest, ale nie wiadomo kto może z niego skorzystać

Minister Finansów potwierdził[1], że przewidziane w ustawie o CIT zwolnienie z opodatkowania dywidendy otrzymywanej przez spółki (tzw. parent-subsidiary) może być stosowane także do dywidend wypłacanych przez spółki jawne i komandytowe. Niestety nadal pozostają wątpliwości co do tego, w jaki sposób ustalić grono podatników uprawnionych do zwolnienia.

Enodo
23.11.2021

Onkoodpowiedzialni: listopad pod znakiem problemów zdrowotnych mężczyzn

Kolejna odsłona akcji #ONKOODPOWIEDZIALNI, którą dumnie wspieramy jako partnerzy tego przedsięwzięcia, poświęcona jest profilaktyce, diagnostyce i leczeniu raka gruczołu krokowego i raka jąder. 

Enodo
21.10.2021

Ceny transferowe a COVID-19: co dalej z APA?

W poprzednim artykule przedstawiliśmy Rekomendacje FCT w zakresie alokacji strat oraz kosztów nadzwyczajnych, a także traktowania wsparcia antykryzysowego. Kolejnym istotnym tematem, z którym muszą zmierzyć się polscy podatnicy, jest kwestia aktualności uprzednich porozumień cenowych (APA) w czasach pandemii COVID-19. W niniejszym artykule przedstawiamy główne wnioski dotyczące tego tematu wynikające z prac Forum Cen Transferowych, działającego przy Ministerstwie Finansów.

Enodo
24.09.2021

Kolejne zmiany w przepisach o cenach transferowych – projekt ustawy w Sejmie!

Polski Ład to wciąż gorący temat, również w obszarze cen transferowych! Ostatnio w dwóch artykułach na naszej stronie internetowej opisywaliśmy pozytywne i negatywne dla polskich podatników propozycje zmian w przepisach dotyczących cen transferowych. Artykuły te były oparte o projekt zmian w przepisach o cenach transferowych, który trafiły do prekonsultacji. Dzisiaj wiemy już jak wygląd projekt przepisów, który trafił do Sejmu.

Enodo
27.05.2021

Webinarium: VAT a kary umowne i odszkodowania w branży budowlanej

Serdecznie zapraszamy na bezpłatne szkolenie poświęcone tematyce opodatkowania VAT-em kar umownych i odszkodowań w branży budowlanej. Z naszych obserwacji wynika, że zagadnienie to budzi wiele wątpliwości i praktycznych problemów, dlatego w trakcie spotkania omówimy nie tylko aspekty prawne, ale przede wszystkim skoncentrujemy się praktycznych przypadkach.

Enodo
04.05.2021

Komu opłaca się pozostanie w spółce komandytowej – cz. 2

Objęcie spółki komandytowej opodatkowaniem CIT spowodowało ożywiony ruch na rynku restrukturyzacji spółek komandytowych (o zmianach pisaliśmy w I cz. artykułu). Wielu wspólników z obawy przed podwójnym opodatkowaniem zysków wypracowanych przez spółkę, stara się zrestrukturyzować swoją działalność. Są jednak i tacy, dla których optymalnym rozwiązaniem może okazać się kontynuacja działalności w dotychczasowej formie.

Enodo
08.04.2021

Webinarium: STRATEGIA PODATKOWA 2021. Jak się przygotować?

Serdecznie zapraszamy na webinarium poświęcone sporządzaniu i publikowaniu informacji o realizowanej strategii podatkowej. Przepisy, które weszły w życie 1 stycznia br. nałożyły na dużych podatników obowiązek raportowania, i to już za ubiegły, tj. 2020 rok.

Enodo
25.02.2021

Ceny transferowe, cz. 2 – rozliczenia za 2021 r.

W poprzednim artykule wskazaliśmy na co zwrócić uwagę w kontekście rozliczeń z podmiotami powiązanymi, dotyczących ubiegłego roku. W tej części przybliżamy najważniejsze zmiany w przepisach z zakresu cen transferowych, które weszły w życie w styczniu 2021 r.

Enodo
03.11.2020

Konfiskata prewencyjna: udowodnij własną „niewinność”

Jak wynika z pierwszej części artykułu o konfiskacie prewencyjnej, planowane rozwiązanie z jednej strony wpisuje się w pewien trend zmian w przepisach karnych i karno-skarbowych, stanowiąc niejako domknięcie systemu konfiskaty. Z drugiej strony, ten nowy instrument mający  przeciwdziałać ukrywaniu majątku pochodzącego z przestępstwa, może zawierać rozwiązania, które będą trudne do pogodzenia z podstawowymi zasadami praworządności oraz standardami ochrony podstawowych praw i wolności konstytucyjnych jednostki.

Enodo
23.10.2020

SLIM VAT: nowe zasady ujmowania faktur korygujących

Jednym z rozwiązań upraszczających rozliczenia VAT w projekcie SLIM VAT[1] jest zmiana zasad ujmowania faktur korygujących zmniejszających oraz wprowadzenie do ustawy zasad ujmowania korekt zwiększających.

Enodo